Ing basa Jawa tembung sengkalan tegese kacilakan, alangan, angka taun, kang digambarake ing tembung-tembung, utawa gambar kang nduweni makna. Tembung sengkalan saka tembung saka lan kala. Saka tegese arane suk (caka) saka India kang nate migrasi menyang Jawa, lan kala kang nduweni teges wektu utawa taun. Dadi saka kala tegese taun saka. Taun saka diwiwiti awit raja Saliwahana, Aji Saka dadi raja ing taun 78 Masehi. Tembung saka owah unine dadi sangka, banjur owah dadi sengka. Tembung sengka ditambahi tembung kala, dadi sengkala.
Sengkalan digunakake kanggo nengeri laire pawongan, madege lembaga, dhaerah, kutha, Negara, utawa madege sawijining wangunan, kayata: isatana, kantor, gapura. Bisa uga kanggo nengeri pati, bubar, utawa tutupe sawijine lembaga. Ana sengkalan lamba, miring, memet, lan sastra. Sengkaln lamba nggunakake tembung-tembung kang prasaja, “kayata buta lima naga siji”. Buta watake 5, lima watake 5, naga watake 8, siji watake 1. Sawise digabung dadi 5581. Banjur diwalik, ateges taun 1855.
Sengkalan miring uga sengkalan lamba, nanging nggunakake tembung-tembung miring (padanan), kang luwih ruwet tinimbang sengkalan lamba. Kayata sengkalan “lungiding wasita ambuka bawana”. Tembung lungid ateges landhep; maksude yaiku landhepe gaman, gaman nduweni watak 5. Tembung wasita ateges pitutur jati, utawa pitutur suci; pitutur jati gegayutane karo resi, wiku, utawa pandita kang watake 7. Tembung ambuka yaiku lawing utawa gapura kang watake 9, lan tembung bawana yaiku bumi kang watake 1. Saka andharan iku mau oleh angka 5791, ateges taun 1975.
Sengkalan memet nggunakake lukisan, gambar utawa ornament, utawa nggunakake aksara Jawa. Sengkalan memet umume digunakake ing reca candhi utawa gedhung. Tuladhane ing gapura kraton Ngayogyakarta Hadiningrat, ana oranamen naga loro kang buntute munggah lan nggubet dadi siji. Ornament iki diwaca dwi naga ngrasa tunggal. Dwi watake 2, naga watake 8, rasa watake 6 lan tunggal watake 1. Saka andharan mau oleh angka 2861 ateges taun 1682 yaiku nalika ornament iku dibangun. Ing ngisor iki bakal diandharake tembung lan watake.
Watak 1
Samubarang utawa sipat kang watake 1 yaiku
- Cacahe 1: aji, bangsa, bathara, budaya, budi, dewa, dara, gusti, hyang, nabi, narendra, narpa, narpati, nata, pangeran, praja, raja, ratu, swarga, tata, wani, wiji, urip.
- Wujude bunder: bawana, bumi, candra, jagad, kartika, rat, srengenge, surya, wulan.
- Ateges 1: eka, nyawiji, siji, tunggal.
- Ateges wong: janma, jalma, manungsa, tyas, wong.
Watak 2
Samubarang utawa sipat kang watake 2 yaiku
- Cacahe 2 lan gunane: asta (nyekel), kuping (ngrungu), mata (ndeleng), netra (ndeleng), paningal (ndeleng), soca (ndeleng), swiwi (miber), talingan (ngrungu), sungu (nyruduk), supit.
- Ateges 2: apasan, dwi, kalih, kembar, penganten
Watak 3
Samubarang utawa sipat kang watake 3 yaiku
- Ateges geni: agni, dahana, geni, pawaka, puji
- Sipat geni: benter, murup, kukus, panas, sorot, sunar, urub
- Ateges 3: hantelu, mantra, tiga, tri, trisula, trima, ujwala, wredu.
Watak 4
Samubarang utawa sipat kang watake 4 yaiku
- Gegayutan karo banyu: bun, her, tirta, toya, samudra, sendhang, segara, sindang, tasik, wedang, udan
- Ateges 4: papat, pat, catur, sekawan, keblat, warna
- Ateges kerja: karya, karta, kirti, kretaning, pakarti
Watak 5
Samubarang utawa sipat kang watake 5 yaiku
- Cacahe 5: cakra, driya, indri, indriya, pandawa
- Ateges raseksa: buta, danawa, diyu, raseksa, raseksi, wisaya, yaksa
- Ateges gaman: bana, gaman, panah, pusaka, sara, jemparing, warajang, lungid
- Ateges angin: angin, bayu, samirana, maruta, sindung
- Ateges 5: lima, gangsal, panca, pandawa
Watak 6
Samubarang utawa sipat kang watake 6 yaiku
- Gegayutan karo rasa: amla, asin, dura, gurih, kecut, legi, pait, pedhes, rasa, sinesep, tikta
- Samubarang asale rasa: gendhis, gula, uyah
- Ateges 6: nem, retu, sad
- Kewan kang sikile 6: bramara, hangga-hangga, kombang, semut, tawon
Watak 7
Samubarang utawa sipat kang watake 7 yaiku
- Gegayutan karo petapa: biksu, dita, dwija, muni, pandhita, resi, sabda, suyati wiku, yogiswara, wasita
- Ateges jaran: aswa, jaran, kapal, kuda, turangga, wajik
- Ateges gunung: ancala, ardi, arga, giri, gunung, prawata, wukir
- Ateges 7: pitu, sapta
Watak 8
Samubarang utawa sipat kang watake 8 yaiku
- Gegayutan karo kewan nggremet: bajul, baya, bunglon, cecak, menyawak, slira, tanu, murti
- Ateges gajah: gajah, dirada, dwipangga, esthi, kunjara, liman, matengga
- Ateges naga: naga, sawer, taksaka, ula
Watak 9
Samubarang utawa sipat kang watake 9 yaiku
- Samubarang kang bolong: ambuka, babahan, butul, dwara, gapura, gatra, guwa, lawing, rong, song, trusta, wiwara, wilasita
- Ateges 9: nawa, raga, rumaga, sanga
Watak 0
Samubarang utawa sipat kang watake 0 yaiku
- Asipat ora ana utawa suwung: asat, boma, gegana, ilang, murca, musna, nir, sirna, suwung, sunya, tan, umbul
- Ateges langit: akasa, gegana, dirgantar, langit, swarga, tawang
- Sipate langit: dhuwur, inggil, luhur Asipat tumuju langit: tumenga, mumbul, muluk, mesat
0 komentar:
Post a Comment